مشرکینِ عصرِ پیغمبر اکرم (ص) کے شرک پر ابن عبد الوہاب کے نقطہ نظر کا تنقیدی مطالعہ
A critical Study of Ibn Abdul Wahhab's Perspective on the Polytheism of the Time of Holy Prophet (PBUH).
Abstract
محمد بن عبد الوہاب نے مشرکین کے شرک کو الوہیت کے دائرے تک محدود کرتے ہوئے، غیراللہ کی وساطت کو شرک کی اصل جڑ قرار دیا۔ انہوں نے استغاثہ، تبرک، اور دعا جیسی ظاہری عبادات کو اپنی بحث کا مرکز بنایا اور اسی بنیاد پر مسلمانوں کی اکثریت کو مشرک ٹھہرایا۔ پیشِ نظر تحقیق، مشرکینِ مکہ کے شرک کے تصور پر ابن عبد الوہاب کے نظریات کا تنقیدی مطالعہ پیش کرتی ہے۔ یہ تحقیق ابن عبد الوہاب کے نظریات پر علمی تنقید پیش کرتے ہوئے اس نکتے کی نشاندہی کرتا ہے، جس پر وہابیت کی فکری بنیاد رکھی گئی ہے۔ اس تحقیق کے مطابق، مشرکین مکہ کے شرک کی حقیقی نوعیت کو بہتر طور پر سمجھنے کے لیے تاریخی اور تفسیری تناظر کو ملحوظِ خاطر رکھنا ضروری ہے۔
References
Muhammad ibn Abdul Wahhab, Kashf al-Shubahat, (Saudi Arabia, Wazarat al-Shun al-Islmia wa al-Hoqaaf wa al-Dawat al-Irshaad, 1418 AH), 3.
محمد ابن عبدالوہاب، کشف الشبہات،( عربستان، وزارۃ الشؤون الإسلامیۃ والأوقاف والدعوۃ والإرشاد، 1418)، 3۔
Muhammad ibn Abdul Wahhab, Kitab al-Tawhid, Tehqeeq: Abdul Aziz ibn Abdul Rahman, (Riyadh, Nasher Imam Muhammad ibn Saud University Press, nd), 56.
محمدابن عبدالوہاب، كتاب التوحید، تحقیق: عبدالعزیز بن عبدالرحمن، (ریاض، نشر جامعۃ الأمام محمد بن سعود، سن ندارد)، 56۔
Muhammad ibn Abdul Wahhab, Mukhtaser Seerat al-Rasool (PBUH), (Riyadh, Wazarat al-Shun al-Islmia wa al-Hoqaaf wa al-Dawat al-Irshaad, 1418 AH), 13.
محمد ابن عبدالوہاب، ، مختصر سیرۃ الرسول صلى اللہ علیہ وسلم، ( ریاض، وزارۃ الشئون الإسلامیۃ والأوقاف والدعوۃ والإرشاد، 1418ق)، 13۔
Muhammad ibn Abdul Wahhab, al-Rasool al-Shakhsiat (Khatoot), Tehqeeq: Salih al-Fawzan and Muhammad ibn Salih al-Uqili, (Riyadh, Jamia tul Imam Muhammad ibn Saud, nd), Letter No. 8, pp. 53-54.
محمد ابن عبدالوہاب، الرسائل الشخصیۃ (خطوط)، تحقیق: صالح الفوزان و محمّد بن صالح العقیلی، (ریاض، جامعۃ الإمام محمّد بن سعود، سن ندارد)، خط نمبر8، ص54-53۔
Muhammad ibn Abdul Wahhab, bn Sulaiman Al-Tamimi Al-Najdi, Risalat Hawwal Mahina La ilaha illa Allah, (nc, Kitab Manshur Ali Mohqah Wazaarat Ohqaaf al- Saudia Badoon Bianaat, nd), 2.
محمد ابن عبدالوہاب، بن سليمان التميمي النجدي, رسالۃ حول معنى لا إلہ إلا اللہ، (شہر ندارد، الكتاب منشور على موقع وزارة الأوقاف السعودية بدون بيانات، سن ندارد)، 2۔
Hisham bn Muhammad, Kalbi, Al-Asnam, Tehqeeq: Ahmad Zaki Basha, Chaap II, (Cairo, Afst Tehran, 1364 SH), 9-11.
ہشام بن محمد، کلبی، الأصنام ، تحقيق: احمد زكى باشا، چھاپ دوم، (القاهرة، افست تهران نشر نو،1364ش)، 9-11۔
Ali bn Muhammad, Mawardi, Tafsir al-Mawardi al-Naqt al-Ayun, Tehqeeq: Syed Ibn Abdul Maqsood bn Abdul Rahim, Vol. 6 (Beirut, Dar al-Kitab al-Alamia, nd), 104.
علی بن محمد، ماوردی، تفسیر الماوردی النكت والعیون، محقق: سید ابن عبدالمقصود بن عبدالرحیم، ج6،)بیروت، دارالكتب العلمیۃ، سن ندارد) ، 104۔
Ibn Qutiba, Abdullah Ibn Muslim, Gharib al-Qur'an, Vol.1 (nc, Daral Kutib al-Illmia, 1398 SH/1978), 487.
ابن قتيبہ، عبداللہ بن مسلم، غريب القرآن، ج1، (شہرندارد، دار الكتب العلمية ، 1398ھ/ 1978)، 487۔
Muhammad bn Ismail, Bukhari, Sahih al-Bukhari, Tehqeeq: Muhammad Zuhair bn Nasir, Vol. 6, (Beirut, Dar Tuq al-Najat, 1422 AH), 160, Adith# 4920.
محمّد بن اسماعيل، بخارى، صحيح البخاري، تحقيق: محمد زہير بن ناصر، ج6، (بیروت، دار طوق النجاۃ، 1422ق)، 160، رقم الدیث4920۔
Ibn Abi Hatim, Razi, Tafsir al-Qur'an al-Azeem Ibn Abi Hatim, Tehqeeq: Asad Muhammad al-Tayyib, Chaap IV, Vol. 10, (Arabistan, Maktaba Nizar Mustafa al-Baz, 1419 AH), 3376.
ابن أبی حاتم، رازی، تفسیر القرآن العظیم لابن أبی حاتم، تحقیق: أسعد محمد الطیب، چھاپ سوّم، ج10، (عربستان، مکتبۃ نزار مصطفى الباز، 1419ق)، 3376۔
Muhammad ibn Jarir, Tebri, Jamia al-Bayan fi Ta’wil al-Qur’an, Tehqeeq: Ahmad Muhammad Shakir, Vol. 23, (Beirut, Mas’at al-Risalah, 1420 AH), 639.
محمّد بن جریر، طبری، جامع البیان فی تأویل القرآن، تحقیق: أحمد محمد شاكر، ج23، (بیروت، مؤسسۃ الرسالۃ، 1420ق)، 639۔
Ahmad, Tha’labi, Al-Khashf wal-Bayan ‘an Tafsir al-Qur’an, Tehqeeq: Imam Abu Muhammad ibn Ashur, Vol. 10, (Beirut, Dar Ihya’ al-Turaht al-Arabi, 1422 AH), 46.
ابن كثیر دمشقی، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: سامی بن محمد سلامۃ، ، چھاپ دوم، ج8،(بیروت، دار طیبۃ للنشر والتوزیع 1420ق)، 235۔
Ibn Kathir, Ismail, Tafsir al-Qur’an al-Azeem, Tehqeeq: Sami ibn Muhammad Salamah, Chaap II, Vol. 8, (Beirut, Dar Tayyaba Lilnasher wa al-tawazei, 1420 AH), 235.
أحمد، ثعلبی، الكشف والبیان عن تفسیر القرآن، تحقیق: الإمام أبی محمد بن عاشور، ج10، ( بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422ق)، 46۔
Hisham bn Muhammad, Kalbi, Kitab al-Isaan, Tehqeeq: Ahmad Zaki Pasha, Chaap II, (Tehran, Nashr-e-Naw, 1364 SH), 9.
ہشام بن محمد،کلبی، كتاب الأصنام، تحقیق: احمد زكى باشا، اشاعت دوم، (تہران، نشر نو،1364ش)، 9۔
Muhammad bn Ahmad, Aburihan al-Biruni, Tehqeeq Ma Lalhind Min Muqulat Maqbulat fi Al-Aql or Marzulat, Chaap II, (Beirut, Alam Al-Kutub, 1403 AH), 78.
محمد بن أحمد،أبوریحان بیرونی، تحقیق ما للہند من مقولۃ مقبولۃ فی العقل أو مرذولۃ، چھاپ دوم، (بیروت، عالم الكتب، 1403ق)، 78۔
Muhammad ibn Abdul Karim, Shahristani, Al-Millat wal-Nahl, Vol. 3, Tehqeeq: Muhammad Syed Kilani (Beirut, Dar al-Mu’rifah, 1404 AH), 80.
محمد بن عبد الكریم، شہرستانی، الملل والنحل، ج3، تحقيق: محمد سيد كيلاني (بیروت، دارالمعرفۃ، 1404)، 80۔
Abdal-Rehman bn Muhammad, Sah'alabi, Jawahir al-Hasan fi Tafsir al-Qur'an, Tehqeeq: Sheikh Muhammad Ali Ma'awad, Vol. 3, (Beirut, Darahiya al-Tarath al-Arabi, 1418 AH), 245.
عبدالرحمن بن محمد، ثعالبى، جواہر الحسان فى تفسیر القرآن، تحقیق: شیخ محمد على معوض، ج3، (بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1418ق)، 245۔
Abdullah bn Umar, Baidawi, Anwar Al-Tanzil wa Asrar al-Taawil, Tehqeeq: Muhammad Abdal-Rehman al-Marishal, Vol. 3, (Beirut, Dar Ihya al-Trath al-Arabi, 1418 AH), 112.
عبداللہ بن عمر، بیضاوى، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق: محمد عبدالرحمن المرعشل، ج3، (بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1418ق)، 112۔
Wahba bin Mustafa, Zuhayli, Tafsir al-Munir fi al-‘Aqeedah, Shariah wa al-Manhaj, Chaap II, Vol. 11, (Beirut, Damascus, Dar al-Fikr al-Mas’ir, 1418 AH), 165.
وہبہ بن مصطفى، زحیلى، التفسیر المنیر فى العقیدۃ و الشریعۃ و المنہج، چھاپ دوم، ج 11، (بیروت، دمشق، دارالفكر المعاصر، 1418ق)،165۔
Muhammad bn Ali, Shoukani, Fateh al-Qadir, Vol. 2, (Damascus, Beirut, Dar Ibn Kathir, Dar al-Kalam al-Tayyib, 1414 AH), 504.
محمد بن على، شوكانى، فتح القدیر،ج2، (دمشق، بیروت، دار ابن كثیر، دارالكلم الطیب، 1414ق)، 504۔
Qurtbi, Muhammad bn Ahmad, Al-Jamia al-Ahkaam al-Qur’an, Vol. 8, (Tehran, Antarhat Nasir Khosrow, 1364 SH), 335.
قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن، ج8، ( تہران، انتشارات ناصر خسرو، 1364ش)، 335۔
Muhammad ibn Yaqub, Kulayni, Al-Kafi, Tehqeeq: Ali Akbar Ghaffari, Muhammad Akhundi, Chaap IV, Vol. 2, (Tehran, Antashrat Darul-Kutb-ul-Islamia, 1407 AH), 13.
محمد بن یعقوب، کلینی، الکافی، تحقيق: على اكبر غفارى، محمد آخوندى، اشاعت چہارم، ج2، )تہران، انتشارات دارالکتب الاسلاميۃ، 1407ق)، 13۔
Ismail, Ibn Kasair Dmashqi, Tafsir al-Qur’an al-Azeem, Tehqeeq: Sami bn Muhammad Salamat, Chaap II, (Beirut, Dar Tayyabah lal-Nashar wal Tozia, 1420 AH), 233.
اسماعیل، ابن كثیر دمشقی،تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: سامی بن محمد سلامۃ، اشاعت دوم(بیروت، دار طیبۃ للنشر والتوزیع، 1420ق)،233۔
Muhammad bn Abi Baker, Ibn Qayyim Al-Jawzia, Tafsir al-Quran al-Karim, Tehqeeq: Maktab al-Darsaat wa al-bahos al-Arabia wa Islamia ba-Ashraf Sheikh Ibrahim Ramazan, (Beirut, Dar and Maktaba al-Hilal, 1410 AH), 69.
محمد بن ابى بكر، ابن قیم جوزیہ، تفسیر القرآن الكریم، تحقیق: مكتب الدراسات والبحوث العربیۃ والإسلامیۃ بإشراف شیخ ابراہیم رمضان،(بیروت، دار و مكتبۃ الہلال، 1410ق)، 69۔
Ahmad bn Mustafa, Maraghi, Tafsir al-Maraghi, Vol. 11, (Beirut, Darahiya al-Tarath al-Arabi, nd), 105.
احمد بن مصطفى، مراغى، تفسیر المراغى، ج11، ( بیروت، داراحیاء التراث العربى، سن ندارد)، 105۔
Ismail bn Ibad, Sahib, Al-Maheet Fi-ul-Lugh, Tehqeeq: Muhammad Hassan Al-Yaseen, Vol. 10, (Beirut, Alam Al-Kitab, 1414 AH), 211.
اسماعيل بن عباد، صاحب، المحيط في اللغۃ، تحقيق: محمد حسن آل ياسين، ج10، (بیروت، عالم الکتب، 1414ق)، 211۔
Muhammad bn Tahir, Ibn Ashur, Tahrir wa al-Tanweer, Vol. 11, (nc, Daral Towansia Lilnasher, 1984), 108.
محمد بن طاہر،ابن عاشور،تفسیر التحریر و التنویر، ج11، (شہرندارد، الدار التونسية للنشر، 1984)، 108۔
Ahmad bn Yahya, Bilaziri, Ansab al-Ashraf, Tehqeeq: Sohail Zakar wa Riyaz Zarkali, Vol. 1, (Beirut, Dar al-Fikr, 1417 AH), 49-52.
أحمد بن یحیی، بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق: سہیل زکار و ریاض زرکلی،ج1، )بیروت، دارالفکر، 1417ق)، 49-52۔
Muhammad ibn Jarir, Tabari, Tarikh al-almam wa al-Malok, Tehqeeq: Muhammad Abul-Fazal Ibrahim, Vol. 2, Chaap II, (Beirut, Dar al-Turat al-Arabi, 1967), 526.
محمد بن جریر، طبری، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراہیم، ج2، چھاپ دوم، (بیروت، دارالتراث العربی، 1967م)، 526۔
Ibn Aseer, Ali bn Abi al-Karam, Asad al-Ghaaba fi Ma'rifat al-Sahaba, Vol.6, (Beirut, Dar al-Fiker, 1989), 123.
ابن اثیر، على بن ابى الكرم، أسد الغابۃ فى معرفۃ الصحابۃ، ج6، (بیروت، دارالفكر، 1989م)، 123۔
Ibn Abdul-Barr, Yusuf ibn Abdullah, Al-Astehaab fi Mehrfat al-Ashab, Tehqeeq: Ali Muhammad Bajawi, Vol. 2, (Beirut, Dar al-Jil, 1992), 753.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبد اللہ، الاستیعاب فى معرفۃ الأصحاب، تحقیق: على محمد بجاوى، ج2، (بیروت، دارالجیل، 1992) ، 753۔
Ali Ibn Ahmad, Wahidi, Asbab Nazool Al-Qur'an, Tehqeeq: Kamal Basyuny Zaglu, (Beirut, Dar al-Kitab al-Alamiah, 1411 AH), 22.
علی بن احمد، واحدی، اسباب نزول القرآن، تحقيق: كمال بسيونى زغلو، (بیروت، دارالكتب العلميۃ، 1411ق)، 22۔
Muhammad Sanaullah, Mazhari, Al-Tafsir Al-Mazhari, Tehqeeq: Ghulam Nabi Tunsi, Vol. 10, (Pakistan, Maktaba Rushdiyah, 1412 AH), 110.
محمد ثناءاللہ، مظہرى، التفسیر المظہرى، تحقیق: غلام نبى تونسى، ج10، (پاکستان، مكتبۃ رشدیہ، 1412ق)، 110۔
Mehmood, Zamakhshari, Al-Kashf Aan Ahqaiq Ghwamaz Al-Tanzil, Vol. 3, Chaap III, (Beirut, Dar al-Kitab al-Arabi, 1407 AH), 110.
محمود، زمخشرى، الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج3، چھاپ سوم، (بیروت، دارالكتاب العربی، 1407ق)، 110۔
Abd al-Rehman bn Ali, Ibn Juzi, Zad al-Masir fi ilm al-Tafsir, Tehqeeq: Abd al-Razzaq al-Mahdi, Vol. 3, (Beirut, Dar al-Kitab al-Arabi, 1422 AH), 188.
عبدالرحمن بن على، ابن جوزى، زاد المسير فى علم التفسير، تحقيق: عبدالرزاق المہدي، ج3، (بیروت، دار الكتاب العربي، 1422ق)، 188۔
Mahmoud bn Abdullah, Alusi, Ruh al-Ma’ani fi Tafsir al-Qur’an al-Azeem wal Saba’ al-Mathani, Tehqeeq: Ali Abdul Bari Atiya, Vol. 9, (Beirut, Dar al-Kitab al-Ilamiya, 1415 AH), 23.
محمود بن عبداللہ، آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، تحقیق: علی عبدالباری عطیۃ، ج9، (بیروت، دارالكتب العلمیۃ، 1415ق)، 23۔